توپلایان: محمدرضا خیری فام
آذربایجاندا اوزاق کئچمیشلردین، چئشیدلی چالغی آلتلرین اولدوغونو بلگه لردن اؤیرنیریک. کلاسیکلرین یاپیتلاری، اورتا عصر موسیقیچیلرینین یازیلاری، رساملارین چکدیکلری مینیاتورلر، داش چکیدلری، یوردوموزو گزمیش سیاحلارین گونده لیکلری و موزئی کوللئکسیالاری واختی ایله آذربایجاندا 90- ا یاخین چالغی آلتین قوللا نیلماسینی گؤستریر.
"دده قورقود"کیتابیندا چالغی آلتلرينه داير بیلگیلر وار. کیتابدا زورنا، قوپوز و ناغارا کيمی آلتلرين آدی چکيلميشدير. نیظامی، خاقانی، فوضولی و نسيمی کیمی سؤیچولریمیزین سؤیلرینده (شاعیرلریمیزین شعرلرینده) ده خالق چالغی آلتلرينين آدلاری چکيلميش، مينياتور مکتبی رساملارينين یاپیتلاریندا ايسه اونلارين گؤرونتولری وئريلميشدير. کلیبر شهرینین یاخینلیغینداکی ... کندینده اولان مزار داشلارینا تای آذربایجانین چئشیدلی بؤلگه لرینده داش اوزرینده قازیلمیش چالغی آلتلری گورونور.
آذربايجاندا ياييلميش آلتلرين 32- سینی تئللی (اونلاردان 26- سی ميضرابلا، 4-و کامانلا، 2- سی چوبوقلا چالينير)، 23- اونو نفس، 16- سينی ضرب، 17- سينی ايسه اؤزو سسلنن آلتلر قروپونا عاييد ائتمک اولار. بو آلتلرین بؤیوک چوخونلوغو اسکی دؤنملرده یارانیب گئت- گئده موکمل له شرک دؤنمیمیزه گلیب چاتیب. بیر سیراسی ایسه گئتدیکجه قوللانیلماز اولوب اونودولموشلار.
اورتا عصرلردن بری آذربايجاندا کامانچا، قوپوز، روباب، چنگ، سنتور، قانون، شئيپور، ارجنوم، طبيل، ناغارا، دف و دومبک کيمی موسيقی آلتلری گئنيش قوللانیلماقدادیر. بو گون آذربايجاندا اورکئسترلرده، چئشیدلی آنسامبللارين قاتقیسیندا (ترکيبينده) و سولو ايفاچيليغيندا خالق چالغی آلتلريندن قوللانیلانلاری بونلاردير:
تئللیلردن (سيمليلردن): تار،کامانچا، ساز، قانون، اود، دامبور؛
نفسله چالينانلاردان: بالابان، توتک، زورنا، نئی، تولوم؛
دريليلردن (ضرب آلتلری): قاوال، ناغارا، قوشا ناغارا، دومبک؛
اؤزو سسلننلردن: شاخشاخ، کامان، لاققوتی؛
تئللیلر:
تار:
تار اولوسال چالغیميزين بلکه ده ان ايفادهلی، شیفره لی (رمزلی) آلتلريندندير. اونون آدی 11- جی یوز ایللیکده یاشامیش بابا طاهیر و تبریزلی قطران ین سؤیلرینده چکیلیر. ايلک اونجه توپلام بئش تئللی اولان، سسی ضعیف، تئخنيکی ايمکانلاری محدود بير آلت ايدی. 19- جو عصرين ايکينجی ياريسيندا آذربايجانين گؤرکملی تارچالانی میرزه صاديق اسد اوغلو (صاديقجان) تاری تکميللشديررک اونو ويرتووز موسيقی آلتلرينين سويييهسينه قالديرميشدير. بوندان علاوه میرزه صاديق دان باشلاياراق، ايفاچيلار آرتیق تئللری اون بیره چاتمیش تاری، داها ديز اوسته دئييل، سينه اوسته توتماغا باشلاميشلار.
تارین آغاجدان اولان بؤلوملری قوز، آرمود و توت آغاجلاریندان دوزلدیلیب، گؤوده سینین آچیق اوزونه مالین اورک پرده سیندن چکیلیر.
کامانچا:
موغاملارين ايفاسی زامانی تريويا (تار، کامانچا، قاوال) قاتیلان کامانچا آذربايجان خالق چالغی آلتلرينين کامانلی- تئلليلر قروپونون ان پارلاق نومايندهسيدير. حزین، اينجه، ملاحتلی، مئلوديک سسه یییه (مالیک) بو آلت یوز ایللر بويو تکميللشديريلمکدهدير. کامانچانین تئللرینین سایی اؤنجه بير، سونرا ايکی، اوچ و نهايت دوققوز تئللی اولموشدور. چاغداش دؤنمیمیزده دؤرد تئلدن عيبارت اولان کامانچا سول ديزين اوستونده قويولاراق چالينير.
کامانلا چالينان کامانچا توت و ياخود قوز آغاجيندان، کامان ايسه آت توکوندن دوزلدیلير. چاناغین آچیق طرفینه بالیغین دریسی چکیلیر.
ساز:
اینجه و جينقيلتيلی سسه یییه ساز، آذربايجان آشيق صنعتينين آيريلماز بؤلومودور. ائل آراسيندا گئنيش ياييلميش سازين اصل ايفاچيلاری آشيقلاردير. آشيقلارين اويناماقلاری دا، اوخوماقلاری دا کسکینلیکله بو آلتله موشاييعت اولونور. اينديکی دؤنمیمیزده ساز خالق چالغی آلتلری اورکئسترينده و آنسامبللاردا اؤزونه اؤزل يئر توتور. قوز و توت آغاجيندان دوزلديلن ساز درين چاناقلی، اوزون بوغازلی آرمودا بنزر بير موسيقی آلتيدير. آذربايجاندا اوچ چئشیدی (نؤوو- نوعو) بللیدیر:
بؤيوک ساز (9-8 تئللی)، جوره سازی و يا قولتوق ساز (کيچيک حجملی) و تاوار سازی (9 تئللی، آزاراق 8 تئللی). تاوار سازی چاغداش دؤنمیمیزده سازين ان گئنيش ياييلميش چئشیدیدیر. سازين تئللرینی سسلنديرمک اوچون گيلاس و آلبالی(گیلانار) آغاجينين قابيغيندان دوزلديلميش ائلاستيک و يومشاق ميضراب قوللانیلیر.
ایلک سازلار کیچیک چاناقلی و ایکی- اوچ تئللی اولموشدور. سونرالار آشیق موسیقی سینین گلیشمه سی ایله آیاقلاشان سازین اؤلچولری بؤیودولموش، تئل و پرده لرینین سایی آرتیریلمیشدیر.
قانون:
یاتیق سازلار عاییله سیندن اولوب، دارتیملی- تئللی چالغی آلتیدیر. یاخین و اورتا دوغودا، ائله جه ده آذربایجان توپراقلاریندا تاریخن گئنیش یاییلمیشدیر. آذربایجان کلاسیکلریندن گنجه لی نیظامی و فوضولی کیمی سؤیچولرین یاپیتلاریندا قانون حاققیندا بیلگی وئریلمیشدیر. 12- جی یوز ایلده یاشاییب یاراتمیش، دوغو چالغی بیلیمینی دریندن بیلن سؤیچو، گنجه لی مهستی قانون و چنگ آلتلرینین مهارتلی ایفاچیسی اولموشدور.
قانوندان اورکئسترده داها چوخ موشاييعتچی آلت کيمی، بعضی حاللاردا ايسه سولو (یالنیز چالما) آلتی کيمی ده قوللانیلیر. داها چوخ قادینلار طرفیندن ایفا ائدیلن قانون آلتینین اوستو چينار، آلت و يان طرفلری ايسه توز (Toz) و آغجاقايين آغاجلاريندان حاضيرلانير. تئللرین عومومی سايی دا 72-دير.
عود:
قارتال له له یی ایله چالینان، ان اسکی چالغی آلتلريندن بيری ده عوددور. عودون يومشاق و ايفادهلی تئمبرينده اعجازلی بير گوج وار – او، سانکی اوزاق کئچميشين صحيفه لرينی گؤزلريميز اؤنونده جانلانديرير. عودا گؤره ایلک کز موصوللو اصحاق ابن ایبراهیم، داها سونرالار ابونصر فارابی بیلگی وئریر. عودون تکمیلله شدیریلمه سینده، اونون سس دوزومونون یارادیلماسیندا صفی الدین اورموی نین چوخ بؤیوک رولو اولور. او، عودو مهارتله چالیرمیش.
10- جو یوز ایل دک عودون 4 تئلی اولوب، سونرالار اونا بیر دنه ده تئل آرتیریلمیش، سسین گور چیخماسی اوچون هر تئل قوشالاشدیریلمیشدیر. اسپانیایا آپاریلمیش عود آرتیق اورتا عصرلرده بوتون آوروپادا یاییلمیشدی. ایسپانیانلارین "لاود" (laud)، روسلارین "لیوتنیا" (lyutnya)، آلمانلارین لاوت (laot)، ایتالیانلارین "لی اوتو"( lyuto) آلتلرینین آدیلاری "ال- عود"دان آلینمادیر.
چاغداش عود ایری قاباریق، آرمودا بنزر قوز آغاجی دیلیملریندن (20-یه دک) قوراشدیریلمیش چاناغا، پرده سیز قیسا قولا وگئرییه اییلمیش کلله یه یییه دیر.
نفسله چالينانلار:
بالابان:
يومشاق و حزين سسلی بالاباندان آنسامبل، اورکستر و سولو آلتی کیمی هم ده آشقلاری موشایعت ائتمک اوچون قوللانیلیر. بو آلتین آدینین آنلامی "بالا" (کیچیک) و "بان" (سس تئمبرینین خوروز بانینا بنزدیلمه سی) سؤزلری ایله باغلی اولوب.
بالابان اریک، قوز، آرمود و توت آغاجلاریندان یونولوب، ایچریسی اویولدوقدان سونرا بیتگی یاغلاری ایله یاغلانیب سونرا قورودولور. اونون اوست بؤلومونده سککیز، آلت بؤلومونده ایسه بیر اویوق آچیلیر. بالابانین باشیندا قارغیدان اؤزل اؤلچوده سیخیلاراق یاستیلانمیش موشتوک(müştük) تاخیلیر.
توتک:
بير واختلار، داها چوخ چوبانلارين قوللاندیغی اوفلهمه (پوفله مه) آغاج موسيقی آلتی اولموشدور. بير چوخ اؤلکهلرده توته یين چئشیدلی چئشیدلری چوخ گئنيش ياييليب. آذربايجاندا بؤيوکلو- کيچيکلی اورکئستر و آنسامبللارين قاتقیسیندا، سولو آلتی کيمی قوللانیلیر. توته یین بورو شکیللی گؤوده سی اريک، قوز، توت و يا قاميشدان حاضيرلانير. گؤودنين اوست بؤلومونده يئددی، آلت بؤلومونده ايسه بير اويوق اولور. آلتين باش طرفينده بورونون ايچريسينه ياناکی کسيلميش آغاج تيخاج (ديل) تاخیلیر.
زورنا:
گوجلو و زيل سسلی زورنا آذربایجان توپراقلاریندا گئنیش یاییلان آلتلردندیر. آذربایجانین بير چوخ يئرلرينده توی- دویونده، ياللی زامانی، گولش ياريشلاريندا موشاييعتچی آلت کيمی قوللانیلیر.
زورنا داها چوخ اریک، قوز، و توت آغاجلاریندان یونولاراق دوزلدیلیر. اونون اوست بؤلومونده یئددی، آلت بؤلومونده ایسه بیر اویوق آچیلیب، باش طرفینه ماشا تاخیلیر. ماشایا ایسه بورونچ، پاخیر (میس)، و یا گوموش مئتالیندان اولان میل تاخیلیر. میلین آشاغی اوجونا قامیش"دیل"برکیدیلیر. میله صدف و یا سوموکدن دوزلدیلمیش دایره وی شکیللی "تاغالاق"کئچیریلیر.
نئی:
اسکی چالغی آلتلريندن اولان نئیین نئچه مین ایللیک تاریخی اولدوغو کسگین دیر. چئشیدلی چئشیدلری دوغودا، ائلجه ده دونيانين باشقا بؤلگه لرینده گئنيش ياييلميشدير. بو آلت اریک و خورما آغاجلاریندان و یا پاخیردان دوزلدیر. سسین یاخشی چیخماسینی قولایلاشدیرماق (آسانلاشدیرماق) اوچون آلتین یوخاری اوجو بیر آز یونولور. گؤوده نین آشاغی اوزونده 7-5 دلیک، آرخاسیندا باش بؤلومونه یاخین بیر دلیک آچیلیر.
15-14 –جی یوز ایلده ياشاييب-ياراتميش گؤرکملی موسيقی تانییان عبد القادیر ماراغای "مقاصيد ال-الحان" (نغمهلرين مقصدی) یاپیتیندا همين دؤنملرده نئيين ايکی چئشیدینین: آغ و قارا نئيين اولدوغونا گؤره بیلگی وئرير. 20- جی یوز ایلین ایلکلرینه کيمی موسيقی دونياسينی مؤعجيزه لی سسی ايله ايلهاما گتيرن نئی بير زامانلار تاماميله اونودولسا دا، سون ايللرده يئنيدن موسيقی مجليسلرينين بزه یينه چئوريلميشدير.
تولوم:
کئچمیشده آذربایجانین چوخلو بؤلگه لرینده گئنيش ياييلميش نفسله چالينان دری چالغی آلتيدير. ایندی ایسه تولوما ناخچيوان موختار رئسپوبليکاسيندا راست گلمک اولار.
باشقا نفسلی چالغی آلتلری کيمی تولومون دا چوخ اسکی تاريخی واردير. گونوموزده تولومون چئشیدلی چئشیدلری، چئشیدلی آدلارلا قافقازدا، ائلجه ده بير سيرا آوروپا خالقلاری آراسيندا گئنيش قوللانیلیر. مالچیلیق (مالدارليق)، اساسن ده، قويونچولوقلا مشغول اولان کؤچری طايفالار تولومو چوخ قوللانمیشلار.
دريليلردن (ضرب آلتلری):
قاوال:
ان اسکی چالغی آلتلريندن اولان قاوال بلکه گونوموزه دک ایلکین فورماسینی قورویوب ساخلایان بیرجک آلتدیر. قاوال، قوز آغاجیندان دوزلیب، بیر اوزو آچیق، او بیری اوزونه ایسه باليغین دؤشونون دريسی چکيلیر. قاوالین ایچری طرفینه مئتال حالقالار برکیدیلیر. چالغيدان اؤنجه قاوالين اوزو گونده، اود و يا ائلئکتريک لامپاسی اوزرينده قيزديريلير. قاوالی ايکی ال ایله، ايچری طرفينی ايفاچييا چئوريلميش شکيلده ساخلاييرلار.
ناغارا:
ناغارا، ائلجه ده ايکی چئشیدلی اؤلچولو چاناقدان عيبارت قوشاناغارا آيدين و گوجلو سسه یییه اولوب موسيقيميزين ريتم چالارلارينين نه قدر زنگين اولدوغونو پارلاق نوماييش ائتديرير. بو آلتلر ايکی چوبوقلا و يا ايکی ال ایله چالينير. اورکئسترده ريتميک جهتدن اؤنملی رول اوينايير.
ناغارا، اریک، توت، قوز و چؤکه آغاجلاریندان دوزلدیلیب، اوزونه کئچی دریسی چکیلیر.
دومبک:
قدح واری قورولوشا یییه اسکی ضرب آلتلریندن بیریدیر. اورتا عصرلرده آذربایجاندا گئنیش یاییلمیش. بو آلت 20-جی عصرین ایلکلرینده گئتدیکجه اونودولماغا باشلانسا دا، گونوموزه دک قوللانیلماقدادیر.
بیر اوزونه دانا یاخود کئچی دریسی چکیلن آلتین گؤوده سی ایلک واختلار گیلدن دوزلدیلسه ده، ایندی آغاج و پاخیردان دوزلدیلیر.
اؤزو سسلننلر:
شاخشاخ:
شاخشاخ (چالپارا) دسته يین يوخاری بؤلومونه ايپله برکيديلميش بير طرفی قاباريق ايکی دايروی تاختا لؤوحه جيکدن (کاسادان) عيبارتدير. آلتی دسته یيندن توتوب سيلکلهديکده، اونلار بير- بيرينه دیرک سس وئرير.
کامان:
کامانين آغاج بؤلومو يای کامانی شکلينده اييلميشدير. اونون ايپدن دوزلديلميش گيريشينه مئتال لؤوحه جيکلر، حالقا و زينقيروولار کئچيريلهرک اوجلاری آغاجين اوجلارينا باغلانير. رقص زامانی يالليباشی آلتی اورتاسيندان توتاراق، آلتی سيلکلهمکله و اونا تک-تک ضربهلر ائنديرمکله رقصين ريتمينی ساخلايير.
لاققوتو:
ناغارا، قوشا ناغارا، قاوال و باشقا ضرب آلتلری ایله بیرلیکده چاغداش آنسامبل و اورکئستلرین قاتقیسیندا ایفا ائدیلیر. لاققوتو ماسانین (میزین) اوزرینه قویولاراق ایکی آغاج توخماقلا(چوبوقلا) چالینیر. آلت چئشیدلی اؤلچولو ایکی دؤرد بوجاق (مربع) شکیللی یاستی آغاجدان عیبارتدیر. اریک، قوز، توت و فیستیق آغاجلاریندان دوزلدیلیر. بو آلتین آدینین ائتیمولوگییاسی، گومان کی، اونون چیخاردیغی سس ایله باغلیدیر. آلتین چئشیدلی چئشیدلری بیر چوخ اؤلکه لرده گئنیش یاییلیب.
منبع